ანოტაცია. თანამედროვე პირობებში  მსოფლიო ენერგეტიკა დიდი გამოწვევების წინაშე დგას. კერძოდ, წიაღისეული საწვავი (ქვანახშირი, ნავთობი, ბუნებრივი აირი), რომელიც თანამედროვე ცივილიზაციის საფუძვლად მიიჩნევა მალე ამოიწურება,მოთხოვნა ენერგიაზე კი განუწყვეტლივ იზრდება, რასაც ადასტურებს  მსოფლიო ენერგეტიკის განვითარების პროგნოზი.

ენერგეტიკის განვითარების პრიორიტედად აღიარება ნიშნავს სათბურის გაზების ემისიის ზრდას და, შესაბამისად, უფრო მეტ ზეწოლას ენერგეტიკაზე. და პირიქით, სათბურის გაზების ემისიის შემცირების მხარდაჭერა იწვევს ენერგეტიკის დასუსტებას, აღნიშნული კი თვალნათლივ დაგვანახებს, რომ ენერგეტიკა/კლიმატის ცვლილება გამოდიან ექსტერნალების როლში და უნდა მოხდეს მათი ხარჯების განსაზღვრა, ანუ ენერგეტიკით/კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული შედეგებისეკონომიკური შეფასებაყველა კონკრეტული შემთხვევისათვის დაამის შედეგად პრიორიტეტებთან დაკავშირებული გადაწყვეტილების მიღება.

XXI საუკუნეში მსოფლიო ენერგეტიკა დიდი გამოწვევების წინაშე დგას. კერძოდ, წიაღისეული საწვავი (ქვანახშირი, ნავთობი, ბუნებრივი აირი), რომელიც თანამედროვე ცივილიზაციის საფუძვლად მიიჩნევა მალე ამოიწურება, მოთხოვნა ენერგიაზე კი განუწყვეტლივ იზრდება. მსოფლიო ენერგეტიკის განვითარების პროგნოზის განსაზღვრისას ძალზე მნიშვნელოვანია ენერგიის მომხმარებელთა გეოპოლიტიკური განაწილება. დედამიწის რეგიონების კლასიფიკაციას საფუძვლად უდევს ენერგიის მოთხოვნის განმსაზღვრელი ორი დახასიათება: თითოეულ სულ მოსახლეზე მოხმარებული კუთრი ენერგომოთხოვნილება C, რომელიც იძლევა წარმოდგენას ერთდროულად ეკონომიკური განვითარების ხარისხზე და მოსახლეობის რაოდენობრივი ცვლილების დინამიკა (წლიური ბუნებრივი მატება AGR) – ინტეგრალური დემოგრაფიული მაჩვენებელი, ერის სოციალური კეთილდღეობის გარკვეულწილად ამსახველი. AGR (Annual Growth Rate) თავისთავად წარმოადგენს სხვაობას შობა-გარდაცვალებას შორის (გაუთვალისწინებლად მიგრაციისა, რომელმაც მრავალი ქვეყნის, ისეთების, როგორიცაა აშშ, ავსტრია, ისრაელი რეალური სურათი დამახინჯებულად წარმოადგინა). ცხადია, რომ ყველა ქვეყანა შეიძლება იყოს კლასიფიცირებული რამდენიმე ჯგუფად.

რეგიონი 1. განვითარებული ინდუსტრიული ქვეყნები (ავსტრალია, ავსტრია, ბელგია, დიდი ბრიტანეთი, საბერძნეთი, დანია, ისრაელი, ირლანდია, ისლანდია, ესპანეთი, იტალია, კანადა, კვიპროსი, ლუქსემბურგი, მალტა, ნიდერლანდი, ახალი ზელანდია, ნორვეგია, სინგაპური, სლოვაკეთი, სლოვენია, აშშ, ფინეთი, საფრანგეთი, გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკა, ჩეხეთი, შვეიცარია, შვეცია, ესტონეთი და იაპონია), რომლებიც ხასიათდებიან ენერგიის მოხმარების ოპტიმალური დონით და დაბალი AGR (1,0% ნაკლები). საერთაშორისო საშუალოზე (1,97% წელიწადში). რეგიონი 2. გარდამავალი ჯგუფი ქვეყნებისა, რომლებშიც დემოგრაფიული სტაბილიზაცია პრაქტიკულად მიღწეულია (AGR საშუალო საერთაშორისოზე მნიშვნელოვნად დაბალია), მაგრამ ენერგიით გაჯერება ჯერ არ დამდგარა, მის შემადგენლობაში შედიან: არგენტინა, ბელორუსია, ბულგარეთი, ბოსნია, უნგრეთი, გონკონგი, ყირგიზეთი, ლატვია, ლიტვა, მავრიკია, მაკედონია, პოლონეთია, პორტუგალია, რუსეთი, რუმინეთი, უკრაინა, ურუგვაი, ხორვატია, იუგოსლავია. რეგიონი 3. ახალი განვითარებული ქვეყნები (საშუალო შემოსავლებიანი ქვეყნები), ხასიათდებიან, როგორც ენერგიაზე ოპტიმალურზე დაბალი მოხმარებით და საშუალოთი – წელიწადში 1,0%-ზე მაღლა. ეს ჯგუფი შეიძლება განხილულ იქნას როგორც განსაკუთრებული გარდამავალი კატეგორია, რომელშიაც ენერგიით გაჯერება მოხდა დემოგრაფიულ სტაბილურობამდე და საწინააღმდეგოდ იმისა, რასაც ადგილი ჰქონდა I რეგიონში. მის შემადგენლობაში შედიან: ბახრეინი, ბრუნეი, ვენესუელა, კატარი, ქუვეიტი, ლიბია, არაბთა გაერთიანებული ემირატები, ომანი, საუდის არაბეთი, ტერმინალი. რეგიონი 4. განვითარებადი ქვეყნები (მსოფლიო ბანკის ტერმინოლოგიის მიხედვით ქვეყნები დაბალი შემოსავლებით).

ენერგომოხმარების განსასაზღვრავად მომავალში გამოიყენება გენეტიკური მიდგომა, რომელიც ეფუძნება მტკიცებულებას, რომ განვითარების ისტორია განსაზღვრავს აწმყოს და მომავალს მრავალი წლის წინ.

2005-2030 წწ. პერიოდში მოსალოდნელია, რომ მსოფლიო ენერგეტიკა უფრო ინტენსიურად განვითარდება მე-4 რეგიონის გავლენის მკვეთრი ზრდის ხარჯზე. ცხოვრების დონის წინ წაწევა და უკვე დღეს გამოკვეთილი ტენდენციას ენერგოტევადი წარმოებების ინდუსტრიულად განვითარებული ქვეყნებიდან განვითარებად ქვეყნებში გადატანისა თან მოჰყვება უმნიშვნელო ზრდა სულადობრივი ენერგომოხმარებისა 2010-2040 წწ., რაც განვითარებადი ქვეყნების მოსახლეობის რიცხობრივი ზრდის მაღალი ტემპების პირობებში (2040 წელს მსოფლიო 75%) მე-4 რეგიონს წამყვან პოზიციებზე გაიყვანს მსოფლიო ენერგეტიკაში (26,28 და 37% ენერგიის საერთო მოხმარება 1994, 2010 და 2050 წწ. შესაბამისად). 2040 წლის შემდეგ პროგნოზი ვარაუდობს, მიღწეული იქნება ენერგიით გაჯერების საშუალო მსოფლიო დონე. რაც შეესაბამება მოხმარების თანამედროვე დონეს ისეთ ქვეყნებში, როგორიცაა არგენტინა და პორტუგალია, და შემდგომი მისი შემცირება 2100 წლამდე.

პროგნოზი მსოფლიო ენერგეტიკის სტრუქტურისა 2100 წლამდე, რომელიც უზრუნველყოფს ენერგიის მოთხოვნების გამოთვლებს და უზრუნველყოფილი ორგანული სათბობის წიაღისეული რესურსებით, დამუშავებულია ექსპერტული შეფასებების დახმარებით.

ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანეს ფაქტორთაგან, პროგნოზის დამუშავებისას გამოყენებული, არის მსოფლიო ენერგეტიკის რესურსებით უზრუნველყოფა, რომელიც ეყრდნობა წიაღისეული ორგანული სათბობის წვას.

განსახილველი პროგნოზის ჩარჩოებში, რომელიც უთუოდ განეკუთვნება ენერგიის მოხმარების აბსოლუტური ციფრების მიხედვით ზომიერ კატეგორიას, ნავთობისა და აირის გაჯერებული ამოღებული მარაგების ამოწურვის დრო დადგება არა უადრეს 2040 წლისა, დამატებით ამოსაღები რესურსებისა – 2100 წლის შემდეგ. თუ გავითვალისწინებთ, რომ გაჯერებული წიაღიდან ამოღებული ნახშირის მარაგები მნიშვნელოვნად აჭარბებს ერთად აღებული ნავთობისა და აირის მარაგს, მაშინ შეიძლება დავადასტუროთ, რომ მსოფლიო ენერგეტიკის განვითარება მოცემული სცენარის მიხედვით რესურსების მხრივ უზრუნველყოფილია ას წელზე მეტი ხნით.

ენერგეტიკის განვითარებისაგან გამოწვეული პოტენციური ეკოლოგიური ზარალისა და ანტროპოგენული საქმიანობის საერთო შეფასება სრული არ იქნება, თუ არ შევეცდებით გამოვავლინოთ და შეძლებისდაგვარად უფრო სრულად არ გავითვალისწინებთ უარყოფითი უკუკავშირების სისტემაში “ადამიანი – გარე სამყარო” და უპირველესად “ადამიანი – კლიმატი”. ამ კავშირთაგან ერთ-ერთი არის ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ბორეალური და ზომიერი ტყეების ბიოპროდუქცია, რაც შესაძლებელია მიღწეული იქნას ტემპერატურისა და ტენიანობის ზრდით და ატმოსფეროში წყალბადის დიოქსიდის მაღალი კონცენტრაციის მასტიმულირებელი ზემოქმედებით, ასევე საზღვრების გაფართოებით მათი ჩრდილოეთით თანამედროვე ტუნდრა-ტყის ზონაში გადასანაცვლებლად. ამ უკუკავშირის გათვალისწინება წარმოებს ნახშირბადის ციკლის დახმარებით.

მეორე უკუკავშირი სისტემაში “ადამიანი-კლიმატი” განპირობებულია ენერგიის მოხმარების დონის დამოკიდებულებაში კლიმატური პირობებთან, პირველ რიგში გარემომცველი ჰაერის ტემპერატურიდან. ამ უკუკავშირის აღრიცხვა იძლევა შესაძლებლობას უშუალოდ შეფასდეს ენერგიის გაფრთხილების გლობალური დათბობის განვითარების პროცესის შედეგად და ენერგიის მოხმარების არაიზოთერმულ (საბაზო) პროგნოზის ვარიანტზე გადასვლა. დამუშავებული მეთოდიკა, გარდა იმისა, რომ აფასებს ენერგიის უშუალო შემცირებას გლობალურ დათბობასთან დაკავშირებით, მხედველობაში იღებს ლოკალური დათბობის ეფექტს (თბური კუნძულისა) რაც დამახასიათებელია მსხვილი ქალაქური აგლომერაციის რაიონებისათვის და ერთად თავმოყრილი ინდუსტრირებული ობიექტების რეგიონებისათვის.

ენერგეტიკის და გარემო პირობების ურთიერთქმედება ვლინდება შემდეგი მიმართულებებით: ენერგეტიკის ზემოქმედებს კლიმატურ პირობენზე უარყოფითად და თავის მხრივ გარემო პირობების ცვლილება მნიშვნელოვან ზეგავლენას ახდენს ენერგეტიკის მოხმარებაზე. ასეთი უკუკავშირი კიდევ უფრო აშკარას ხდის ენერგეტიკის სექტორის განსაკუთრებულ როლს გარემო პირობების ცვლილების პრობლემის მოგვარებაში, როგორც სათბურის გაზების მითიგაციის, ისე გარემო პირობების ცვლილებისადმი ადაპტაციის კუთხით.

ყოველივე აღნიშნული, ხაზს უსვამს, ენერგეტიკაზე გარემო პირობების ცვლილების ზეგავლენის ანალიზი და წარმოშობილი პრობლემების გადაჭრის, საფრთხეების თავიდან აცილების და გარდაუვალი შედეგებისადმი ადაპტაციის პოლიტიკის შემუშავების აუცილებლობას თანამედროვე მსოფლიოში.

ისევე როგორც მთელ მსოფლიოში, საქართევლოში აქტიურად მიმდინარეობს მუშაობა მწვანე ეკონომიკის განვითარების მიმართულებით, რაც, გრძელვადიან პერსპექტივაში, ხელს უწყობს როგორც ბიზნესის მხრიდან დანახარჯების შემცირებას, ასევე ბიზნესის ახალი მიმართულებების განვითარებას, განახლებადი ენერგიის მოცულობის ზრდას, ენერგოეფექტური ღონისძიებების გატარებას.

ბოლო წლების განმავლობაში საქართველოში მიზანმიმართულად მიმდინარეობს ჰიდროენერგეტიკის განვითარებისთვის ნაბიჯების გადადგმა და შესაბამისად, ქვეყანასა, თუ რეგიონში ენერგოუსაფრთხოების უზრუნველყოფა. ამ მიმართულებით მუშაობას მნიშვნელოვნად უწყოფს ხელს ისეთი სართაშორისო ორგანიზაციები, როოგრებიც არიან  ევროპის რეკონსტრუქციისა და განვითარების ბანკი, მსოფლიო ბანკი, საერთაშორისო საფინანსო კორპორაცია, ევროპის საინვესტიციო ბანკი და გერმანიის რეკონსტრუქციის საკრედიტო ბანკი. მიუხედავად ამისა, მხოლოდ საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტების მხარდაჭერა არ არის საკმარისი იმისათვის, რომ უზრუნველყფილი იქნეს ყოვლისმომცველი ენერგეტიკული სტრატეგიის შემუშავება, პროექტების სრული შეფასება და ქმედითი საჯარო კონსულტაციები.  გარემოზე ზემოქმედების შეფასებასა და მისი საბოლოო დოკუმენტს ხშირად მხოლოდ ფორმალური დატვირთვა აქვს. აღნიშნულ გარემოებას ამძაფრებს კლიმატის და ენერგეტიკის დილემის მოგვარებასთან დაკავშირებული შემდეგი გარემოებები:

• შეუძლებელია სათბურის გაზების ემისიის შემცირება ენერგეტიკური რესურსების შემცირების შედეგად, რადგან ეს ეკონომიკის განვითარებაზე იქონიებს მნიშვნელოვან ზეგავლენას;
• გარემო პირობების ცვლილების მიმდინარე დონისათვის ადექვატური ენერგომოხმარება არა მარტო საშიში (ენერგოუსაფრთხოების თვალსაზრისით), არამედ შეუძლებელიც კი ხდება პერსპექტივაში, გარემო პირობების ცვლილების თანდათანობითი გამძაფრების პირობებში.

ამ ორი ურთიერთსაწინააღმდეგო მოვლენის შესაფასებლად მნიშვნელოვნად მიგვაჩნია ევროპის კომისიის გენერალური დირექტორატის კვლევა „ევროპის გარემოს დაცვითი პრიორიტეტები: ეკოლოგიური და ეკონომიკური შეფასება“, რომელიც ევროკავშირის დონეზე სხვადასხვა სიტუაციებისთვის პრევენციისა და ეკოლოგიური სარგებელის ეკონომიკური ხარჯების და პოლიტიკის ათზე მეტი პრიორიტეტის შეფასების საშუალებას იძლევა. შემუშავებული მეთოდოლოგია ეფუძნება ემისიის, მავნე ზემოქმედების ქვეშ მოქცევის ცვლილების, მათზე რეაგირების ფუნქციის გამოყენებით ზეგავლენების რაოდენობრივი მაჩვენებლების და გადახდის მზაობის შეფასების ეტაპობრივ და ლოგიკურ განვითარებას.

ასევე შესაძლებელია სხვა მიდგომს გამოყენება, თუ უნდა შეფასდეს გარემოს დაბინძურებით გამოწვეული ზიანი და შედეგად განისაზღვროს გარემოს დაცვის პოლიტიკის გატარებით გამოწვეული სარგებელი, შესაძლებელია შედარებით მარტივი სარგებლის გადაცემის მეთოდის გამოყენება. ამ ტიპის სარგებლის გადაცემის მეთოდში დადგენილია სხვადასხვა დამაბინძურებლების ერთეულის ღირებულება.

ამრიგად, ენერგეტიკის განვითარების პრიორიტედად დასახვა ნიშნავს სათბურის გაზების ემისიის ზრდას და, შესაბამისად, უფრო მეტ დაწოლას ენერგეტიკაზე. და პირიქით, სათბურის გაზების ემისიის შემცირების მხარდაჭერა იწვევს ენერგეტიკის დასუსტებას, აღნიშნული კი თვალნათლივ დაგვანახებს, რომ ენერგეტიკა/კლიმატის ცვლილება გამოდიან ექსტერნალების როლში და უნდა მოხდეს მათი ხარჯების განსაზღვრა, ანუ ენერგეტიკით/კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული შედეგების ეკონომიკური შეფასება ყველა კონკრეტული შემთხვევისათვის და ამის შედეგად პრიორიტეტებთან დაკავშირებული გადაწყვეტილების მიღება. 

გამოყენებული ლიტერატურა

1. თ. გამსახურდია. მსოფლიო ენერგეტიკის განვითარების პროგნოზი 2100 წლამდე. ჟურნალი ახალი ეკონომისტი. 2013 #3.
2. თ. გამსახურდია, ს. ფეტელავა ენერგო და ეკო სამართალი. გამომცემლობა “ლიო” თბ. 2010.
3. მ. ინაშვილი. გარემო პირობების ცვლილება და ენერგეტიკის წინაშე მდგარი გამოწვევები საქართველოში და მათი გადაჭრის გზები მედეა ინაშვილი. http://weg.ge/sites/default/files/medea_inashvili.pdf
4. 4.  მ. შუქუროვა, ს. ახობაძე  ნ. ჰარუთუნიანი. პასუხისმგებლობა და გარემოზე მიყენებული ზიანი, ეკონომიკური ღირებულებების შეფასება: მეთოდოლოგია, ჩარჩოები, კრიტერიუმები, გამოყენება. კავკასიის რეგიონული გარემოსდაცვითი ცენტრი 2014
5. CENN, (კავკასიის გარემოს დაცვის არასამთავრობო ორგანიზაციათა ქსელი) 2011, “ჰუდონის ჰიდროელექტროსადგურის პროექტი (702 MW), პროექტის ანგარიში”, ოქტომბერი, 2011. 
6. MER (ნიდერლანდების გარემოზე ზემოქმედების შეფასების კომისია), 2013, „ჰუდონის ჰიდროელექტროსადგურის ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე შეფასების წინასწარი ანგარიში “ NCEA OS24 – B017/ISBN 978‐90‐421‐3781‐ 3,საქართველო, 6 მაისი, 2013.
7. United Nations Development Programme: World Energy Assessment: Overview—2004 Update, Jose Goldemberg and Thomas Johansson (eds.), New York, 2004.
8. United Nations Development Programme: World Energy Assessment: Energy and the Challenge of Sustainable Development, Jose Goldemberg (ed.), New York, 2000.
9. WEHAB Working Group: A Framework for Action on Energy, WSSD, August 2002
10. Renewable Energy Sources and Climate Change Mitigation: Summary for Policymakers and Technical Summary: Special Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press, 2011.